Ibn Muqaffa’: The Scholar Who Introduced the Iranian Culture to Arab Countries
Ibn Muqaffa’: The Scholar Who Introduced the Iranian Culture to Arab Countries
Ibn Muqaffa’ (adabiy ma’nosi "kesilgan odamning o‘g‘li") nomi bilan ham tanilgan Abu Muhammad Abdulloh hijriy 106-yilda (milodiy 724-yil) Eronning Fors viloyatidagi Jor (hozirgi Firuzobod nomi bilan tanilgan) deb nomlangan joyda tug‘ilgan. U yozuvchi va tarjimon edi. Ibn Muqaffa islomni qabul qilishidan oldin Ruzbeh deb atalgan, lekin musulmon sifatida o‘zini "Abu Muhammad" unvoni bilan Abdulla deb atashni tanlagan. U Forsda aslzoda oilasida tug‘ilgan. Abu Muhammadning otasi Iroq hukmdori Hojjaj ibn Yusuf tomonidan soliqlarni boshqarishni o‘z zimmasiga olgan. Adolatsiz sharoitda ishlashga majbur bo‘lgan Abu Muhammadning otasi qiynoqqa duchor bo‘ldi va jarayonda qo‘lini yo‘qotdi, shuning uchun Abu Muhammad Ibn Muqaffa nomi bilan ham tanilgan.
ASARLAR
Otasi yaxshi va obro‘li farzandni tarbiyalashni o‘z zimmasiga oldi. U yo Abu Muhammadni Basradagi o‘sha davrning eng yirik adabiy arboblari huzuriga olib bordi yoki bu arboblarni o‘g‘lini o‘qitish uchun uyiga taklif qildi. U Dovud ibn Yazid ibn Umar ibn Hubayrga (Iroqning so‘nggi Umaviylar hokimining o‘g‘li) xizmat qilish uchun Kermonga ko‘chib o‘tdi. Umaviylar sulolasining qulashi bilan Abu Muhammad Kirmonni tark etib, Basraga yo‘l oldi. U Sosoniy Pahlaviyga ravon gapirardi. U o‘z mahoratiga arab tilini ham qo‘shishga qaror qildi. U buni o‘z davrining eng buyuk ustozlari yordamida amalga oshirdi. U Basrada o‘n yil yashagan va uning asarlari va tarjimalarining aksariyati qayd etilgan davrga tegishli deb hisoblanadi. Ehtimol, uning eng katta adabiy yutug‘i Kelileh va Demneh (miloddan avvalgi 200-yil sanskritcha Panchatantra matni asosidagi ertaklar to‘plami) ni pahlaviy tilidan arab tiliga tarjima qilish edi, bu klassik arab tilidagi eng buyuk adabiy asarlardan biri bo‘lib qolmoqda. Kelileh va Demneh qahramonlari hayvonlardir. Kitobda axloqiy saboqlar, maslahatlar, eslatmalar, afsonaviy hikoyalar mavjud. Ziyolilar, mutafakkirlar, ma’no va ma’naviyatni chuqur izlovchilar kitobdan katta foyda oladilar.
Kitob dastlab sanskrit tilida yozilgan va keyinchalik pahlaviy tiliga tarjima qilingan. Hind kitobining asl nusxasi o‘ziga xosdir, ammo uning pahlaviycha tarjimasi arab va suriyacha tarjimalarning manbasiga aylangan. Keyinchalik kitobning pahlaviycha tarjimasi ham tanqis bo‘lib qoldi, bu esa arabcha tarjimani Kelileh va Demneh boshqa tillarga tarjima qilingan yagona manbaga aylantirdi. Ibn Muqaffa Borzuya Tabibning Kelileh va Demneh tarjimasini sanskrit tilidan pahlaviy tiliga olib, arab tiliga tarjima qilgan. U Kelileh va Demnehning arabcha tarjimasiga "Borzuya tabib" sarlavhasi ostida bob qo‘shdi. Bobda Borzuya ismli tabibning o‘z-o‘zini poklash, haqiqat va farovonlik sari ruhiy sayohati yoritilgan. Abu Muhammadning "Kalileh va Demneh" asarini arab tiliga tarjimasi kitobning eng ishonchli va ishonchli tarjimasi hisoblanadi.
ERON MADANIYATI BILAN TANISHISH
Anushirvon Tajnomasi, Sosoniylar konstitutsiyasi, Kitob Mazdak va Kitob at-Taj Ibn Muqaffaning o‘rta asr fors tilidan arab tiliga tarjima qilingan boshqa asarlari qatoriga kiradi. Albatta, u arab mamlakatlarini Eron madaniyati bilan tanishtirish uchun tarjimadan foydalangan. Ibn Muqaffaning tarjimalari arab dunyosiga yunon faylasuflarining asarlari, jumladan, Aristotelning "Organon" deb nomlanuvchi maqolalari bilan tanishish uchun darvozaga aylandi. Al-Adab al-Kabir va Al-Adab al-Sagir (axloq va yaxshi xulq-atvor haqida), Risala fi-l-Sahoba (yangi Abbosiylar tuzumi oldida turgan o‘ziga xos muammolarni muhokama qiladi) Ibn Muqaffaning ba’zi asarlari qatoriga kiradi. Ibn Muqaffaning so‘z tanlashdagi mahorati haqiqatan ham bugungi arab yozuvchilari uchun ilhom manbaidir. Uning nasriy asarlari butun arab dunyosi universitetlarida keng tarqalgan ilmiy manbalarga aylandi. Ibn Muqaffaning "Kelileh va Demneh" asari turli tillarga tarjima qilingan.
QOTIL
Ibn Muqaffaning o‘limi siyosiy sabablarga ko‘ra sodir bo‘lgan. Tarixchilar orasida eng keng tarqalgan e’tiqod shundan iboratki, u o‘ttiz olti yoshida o‘ldirilgan. Qotillik haqida ikki xil hikoya mavjud. Ba’zilarning fikricha, Basra hukmdori Ibn Muqaffani majusiylik bahonasi bilan qatl qilishni buyurgan, bu esa tarixan unchalik ma’qullanmagan. Eng ishonchli rivoyat shundan iboratki, Ibn Muqaffa Basra hukmdori (Sofyon ibn Muaviya) dan nafratlanib, Mansurning amakisiga kotib bo‘lib ishlaganida uni dadillik bilan masxara qilgan. Mansurning amakisi Abdulla jiyaniga qarshi isyon ko‘tardi, ammo uning hukumatini ag‘darib tashlay olmadi. Nihoyat, Mansur amakisining kechirim so‘rashini qabul qildi va amakisiga o‘z pushaymonini qog‘ozga ko‘rsatishni buyurdi, shunda u imzo chekishi mumkin edi. Abdulla o‘z kotibi Ibn Muqaffadan xavfsizlik garovini so‘rab, qog‘ozga qo‘yishni so‘radi. Aftidan, Mansur maktubdagi Ibn Muqaffaning keskin ohangini yoqtirmagan va uni qatl etishni buyurgan.
| Ibn Muqaffa’: The Scholar Who Introduced the Iranian Culture to Arab Countries | |
| Country | Iran |
| Ibn Muqaffa | |
| 8-asr | |
| Kelileh va Demneh Tajnameh of Anushirvan Ayinnameh Ahd Sassani Kitab-e Mazdak Kitab al-Taj” |
